Ayurveda en melk is een interessant en actueel onderwerp. Hoe denkt Ayurveda over melk? Is melk goed of slecht voor jou? Welk soort melk is het best? Allemaal vragen die vaak gesteld worden. Ayurveda dicht in oude teksten veel goeds toe aan melk. Wat kunnen wij daarmee in onze tijd, met onze ‘moderne’ melk? Dit soort discussies en het debat over melk, hoort ook echt thuis in modern Ayurveda onderwijs. Alleen dan maken we Ayurveda ‘relevant’. Dat betekent dat we de rode lijn uit de klassieke Ayurveda teksten moeten bestuderen. En het dan – technisch en fysiologisch – moeten (leren) ‘door-vertalen’ naar een modern westerse context. In dit artikel een paar aanzetjes daartoe.
Deel 1 – De ayurvedische visie op melk (koemelk)
Melk (koemelk) is in Ayurveda altijd beschouwd als kwalitatief hoogwaardig voedsel en medicijn. Des te verwonderlijker lijkt het wanneer men mensen in kringen van natuurlijke gezondheid het gebruik van melk en melkproducten hoort afraden. En datzelfde geldt voor de constatering dat steeds meer mensen allergisch voor melk en melkproducten zijn. Een deel van het antwoord op deze schijnbare paradox ligt in het feit dat de westerse melk van vandaag niet meer dezelfde is als de melk in India in vroeger dagen. En dat gegeven heeft op zichzelf weer meerdere redenen.
Ander eten, andere (koe)melk
Vroeger, en ook nu nog tot bepaalde hoogte, voedden de koeien in India zich met alles wat zij aan eetbare planten op hun weg tegenkwamen. Hun voedsel bestond niet alleen uit gras, maar ook uit vele geneeskrachtige planten. De werkzame stoffen van deze planten kwamen, via de vier magen met hun enzymen, deels in de melk terecht. En de koeien werden goed behandeld, hadden veel bewegingsvrijheid en kregen geen chemische medicijnen. Dat is vandaag de dag heel anders geworden, ook op veel plaatsen in India inmiddels. De koeien worden vaak behandeld als melkmachines, ze krijgen gemanipuleerd en onnatuurlijk voedsel te eten (soms zelfs met vleesmeel erin, terwijl koeien vegetariërs zijn!), ze worden behandeld met meervoudige chemische medicijnen en hormonen, en hun leefruimte is beperkt.
Deze ‘vergiftigde’ situatie waarin de koeien leven en behandeld worden, heeft zijn weerslag op de kwaliteit van de melk, zowel wat betreft de concrete inhoud ervan als op de energetische waarde ervan. En dat is waarschijnlijk een van de belangrijkste redenen waarom meer en meer mensen allergisch op melk reageren. Een andere reden is de manier van bereiden van melk alvorens het te consumeren, waarover meer verderop in dit artikel. En toch is goede en zuivere (organische) melk nog altijd een fantastisch voedingsmiddel en medicijn.
De koe en haar melk in de Indiase mythologie
De koe wordt in India als heilig beschouwd. Dit mythologisch gegeven heeft meerdere lagen. Natuurlijk is de koe in India – net als in veel andere culturen overal ter wereld – het dier bij uitstek dat de mens voeding in de vorm van melk – en in andere culturen ook in de vorm van vlees – schenkt. Maar in de Indiase cultuur is er meer verbonden aan de koe dan dat louter materiële aspect. Het Sanskrit woord voor koe is ‘go’ en dat woord betekent ook ‘zintuig’. Het heeft bovendien een connectie met de heilige schriften. De god Krishna in de Indiase mythologie heet ook wel ‘Gopala’: degene die op de koeien let, maar ook degene die over de zintuigen waakt alsmede over de heilige schriften.
De koe is in die heilige schriften een metafoor voor de menselijke zintuigen. De melk en de andere producten die daarvan gemaakt worden (karnemelk, yoghurt, boter, ghee) zijn de metaforen voor het zuiver maken (het ‘karnen’) van de zintuigen, een proces dat de mens leidt van onwetendheid naar de essentie van het bestaan, zoals ghee de uiteindelijke essentie van de koe is en mede op grond van deze metafoor in veel Indiase rituelen aan de goden of aan het vuur geofferd wordt.
Ayurveda: de koe, haar melk en ghee, en onvoorwaardelijke liefde
De koe is in de Indiase mythologie ook een symbool voor onvoorwaardelijke liefde. Er is een prachtig verhaal dat dit gegeven illustreert aan de hand van het feit dat de koe als enige dier in haar soort vier tepels aan haar uiers heeft. Alle andere zoogdieren die normaal gesproken één ‘kind’ per keer werpen en zogen, hebben twee tepels (zo ook de mens). Maar de koe heeft er dus vier: twee om haar eigen kalf te voeden, één om de mens melk te verschaffen, en één om melk te schenken aan de goden (melk wordt – net als ghee – in India vaak in religieuze offerrituelen gebruikt).
Ayurveda, melk en de Doshas
Afgezien van allergie-situaties, kan men zeggen dat melk over het algemeen zeer goed is voor Vata-typen, in veel situaties ook heel goed voor Pitta-typen, maar meestal niet erg goed voor Kapha-typen (melk bezit dezelfde eigenschappen als Kapha en kan daardoor Kapha verergeren en uit balans brengen). Melk zorgt voor het versterken van hart en zenuwstelsel in Vata-typen, maar kan in Kapha-typen het tegenovergestelde bewerkstelligen. De verkoelende werking en de zoet smaak van melk zijn zeer kalmerend voor Pitta.
Melkallergie, remedies en substituten
De omstandigheden waaronder melk ‘geproduceerd’ wordt, spelen waarschijnlijk een rol bij het meer en meer voorkomen van melkallergie. Een andere reden ligt in de wijze waarop de melk verwerkt, bereid en geconsumeerd wordt. In het westen wordt melk meestal koud gedronken. Er worden geen kruiden in verwerkt en bovendien wordt de melk gehomogeniseerd. Veel mensen consumeren veel melk, terwijl melk (-producten) alleen goed zijn wanneer ze met mate gebruikt worden. De hoeveelheid vet in melk, en het feit dat melk zwaar en koud is, maakt het ongeschikt voor een dergelijke vorm van consumptie.
Een dergelijk gebruik van melk kan leiden tot allergieën, maar ook tot hartziektes, overgewicht en kanker. Ook het feit dat veel mensen als baby koeienmelk in de vorm van gedenaturaliseerde en geconcentreerde producten hebben gekregen, heeft waarschijnlijk bijgedragen aan een verhoogde sensitiviteit voor melk (-producten). Voor mensen met een melkallergie is het in eerste instantie het beste om substituten als geiten- of schapenmelk, soyamelk of rijstemelk te gebruiken. Tevens is het de moeite waard te experimenteren met zo natuurlijk mogelijke en correct bereidde melk. Meer daarover hieronder.
De ‘juiste’ manier van melk drinken
Hieronder volgen een paar punten die volgens Ayurveda van belang zijn bij een ‘gezonde consumptie’ van melk:
- Rauwe melk is te prefereren boven gepasteuriseerde en gehomogeniseerde melk; rauw betekent niet ‘ongekookt’. In Ayurveda wordt altijd aanbevolen de melk voor consumptie te koken, hetgeen een afdoende manier is alle bacteriën in melk te doden. Bovendien breekt het koken een aantal eiwitten in melk af tot kleinere eenheden die in die vorm makkelijker te verteren zijn. (Dat geldt overigens ook voor het koken van gepasteuriseerde melk). Verder brengt het kookproces warmte in de melk die van nature koud in kwaliteit is.
- Bij het bereiden van melk voor consumptie is het aan te bevelen verwarmende kruiden te gebruiken/toe te voegen. Dat is om melk makkelijker te verteren te maken en eveneens warmte aan een verkoelende substantie toe te voegen. Goede kruiden hiervoor zijn: kaneel, kardemom, gember en zwarte peper. Ook een beetje honing in de melk kan goed zijn. Wel is het zo dat de honing eerst na het koken van de melk toegevoegd dient te worden. Dus nadat de melk wat afgekoeld is. Verhitte honing verliest namelijk zijn medicinale eigenschappen en wordt zelfs toxisch voor het lichaam.
- Gebruik melk (en melkproducten) altijd met mate, zoals hierboven al is aangegeven; één glas per dag vormt een juiste hoeveelheid.
- Juiste voedselcombinaties zijn belangrijk voor een goede spijsvertering. Melk gaat niet goed samen met de volgende voedingsmiddelen, zie tabel:
| Melk gaat niet goed samen met: |
| bananen |
| vis |
| vlees |
| meloen |
| yoghurt |
| zure vruchten |
| kitchari |
| gistbrood |
| kersen |
| radijzen |
| eieren |
| tomaten (nachtschaduw) |
| aardappelen (nachtschaduw) |
| aubergines (nachtschaduw) |
Het beste kan men melk apart van andere voeding consumeren. Melk kan eventueel wel gecombineerd worden met gedroogd of gekookt fruit als een melkdrank of melkdessert.
Gepasteuriseerde en gehomogeniseerde melk
“Pasteurisatie heeft de consumptie van massaproductie melk in zoverre veiliger gemaakt dat het de kans op bacteriële infecties voor grote groepen mensen geëlimineerd heeft. Aan de andere kant maakt het lagere verhitttingspunt (15 seconden op 72 graden of 30 seconden op 63 graden) de melk minder goed verteerbaar dan wanneer het gekookt zou worden. Evenmin vermindert het het risico op mogelijke virale besmetting. De niet volledige verhitting tijdens pasteurisatie lijkt bovendien een afbraak van de eiwitten te veroorzaken, waarbij de eiwitten een soort ongeorganiseerde kluwens worden die door enzymen moeilijk vastgehouden en verteerd kunnen worden. Dit kan een van de redenen zijn waarom sommige mensen van gepasteuriseerde melk verstopping krijgen en van rauwe melk niet.
Homogenisering van melk is een ander controversieel proces. Het splitst blijkbaar de melkvetten op in deeltjes die zo klein zijn dat ze in hun geheel de bloedbaan in kunnen komen, daarmee een gecompliceerd proces in gang zettende dat kan leiden tot een grotere kans op arteriosclerose. Of een dergelijke kans inderdaad groter is, is nog een onderwerp van verhitte discussie in medische en gezondheidskringen.”
(Uit: The Ayurvedic Cookbook – Amadea Morningstar)
Meer weten over Ayurveda en melk?
Meld je dan aan voor een Ayurveda Voedingscursus.